„Król Lear” i zaćmienie Słońca
„Król Lear” jest jedną z najbardziej ponurych i pesymistycznych sztuk Williama Szekspira. Stary król, który zamierza przejść na emeryturę i przekazać władzę córkom, popełnia serię błędów, które doprowadzają jego rodzinę i całe królestwo do ruiny. Jak w prawdziwej greckiej tragedii wszyscy bohaterowie marnie kończą, a sztukę trudno zaliczyć do rozrywek łatwych i przyjemnych. W budowaniu dramatyzmu pomogła Szekspirowi znajomość astrologii. Wydarzenia, które rozgrywają się od pierwszego do piątego aktu, są wynikiem serii zaćmień, jak twierdzą niektórzy bohaterowie sztuki.
Król Lear i Głupiec podczas burzy, William Dyce (1806-1864)
Sztuki Williama Szekspira pełne są astrologicznych odniesień. Bohaterowie jego dramatów i komedii zdają się znać więcej niż tylko podstawy astrologii. Posługują się bowiem zaawansowanymi porównaniami i opisami nie tylko odnoszącymi się do cech planet czy znaków zodiaku. Robią też uczone uwagi na temat temperamentów i aspektów planet. Podstawy astrologii były znane powszechnie w renesansowej Anglii. Astrologia posłużyła Szekspirowi jako inspiracja do tworzenia postaci, budowania scen czy pisania dialogów. Co więcej, motywem przewodnim kilku jego sztuk są konkretne planety i znaki zodiaku.
Jednym z zabawniejszych przykładów astrologicznej przekomarzanki jest scena z „Wszystko dobre, co się dobrze kończy” (akt I, scena 1, wersy 177-186, fragment w moim tłumaczeniu – polscy tłumacze często pomijali astrologiczne terminy w sztukach Szekspira):
Helena: Parolles, urodziłeś się pod miłosierną gwiazdą.
Parolles: Tak, pod Marsem.
Helena: Szczególnie pod, jak myślę.
Parolles: Dlaczego szczególnie pod Marsem?
Helena: Te wojny tak musiały zmuszać cię do chowania się, że musiałeś urodzić się pod Marsem.
Parolles: Tak, kiedy dominował na niebie.
Helena: Raczej kiedy był w retrogradacji.
Parolles: Dlaczego tak myślisz?
Helena: Bo podczas walki często się cofasz.
W „Królu Learze” główne postaci doświadczają wszystkich saturnicznych plag: ograniczeń, zubożenia i rozczarowania w formie oszczerstw, odrzucenia, wygnania, utraty władzy, ubóstwa, bezdomności, utraty osobowości, fizycznych i emocjonalnych tortur i w końcu śmierci. Planeta Saturn jest bowiem głównym bohaterem tej sztuki. Jest to przecież opowieść o starym królu, który ma ponad 80 lat (czyli zbliża się do końca trzeciego obiegu Saturna), który staje się w późnych latach swojego życia tyranem. W sztuce widzimy, do czego może doprowadzić złe zarządzanie państwem i król, który nie wypełnia swoich obowiązków (Lear chce przekazać władzę córkom, ale jednocześnie zachować przywileje bycia najważniejszą osobą w państwie). Lear po kawałku jest pozbawiany władzy przez dwie córki Gonerylę i Reganę. Jako saturniczny, surowy ojciec dla trzech córek, wymusza na nich swoje polecenia i nie okazuje uczuć. Kojarzy się to z mitem o Kronosie, który pożerał własne dzieci w strachu przed śmiercią. W sztuce w każdej scenie pokazane jest saturniczne cierpienie, ból i zmierzanie ku śmierci.
Aby uzasadnić nieszczęścia, które spadły na Leara i jego otoczenie, Szekspir umieszcza akcję sztuki tuż po serii zaćmień. Tłumaczą one upadek monarchy i jego szaleństwo. Tradycyjnie zaćmienia są uważane za trudny czas w roku. Szczególnie całkowite zaćmienie Słońca może oznaczać upadek lub nawet śmierć monarchy lub znamienitej osoby.
W pierwszym akcie w scenie drugiej Gloucester mówi do Edmunda, swojego syna z nieprawego łoża, komentując niecne (w jego mniemaniu) zachowanie swojego pierworodnego syna Edgara:
Te niedawne zaćmienia słońca i księżyca nie wróżą nam nic dobrego. Nauka może je sobie wyjaśniać, jak chce, ale takie zakłócenia wstrząsają biegiem spraw natury. Miłość ostyga, przyjaźnie się rozpadają, brat powstaje przeciw bratu. Po miastach rozruchy, po wsiach zatargi, w pałacach zdrada, rwą się nawet więzy pomiędzy synem i ojcem. Ten mój nikczemnik to jeszcze jeden zły omen: syn przeciwko ojcu. Podobnie Król i jego postępki wbrew naturze: ojciec przeciwko dziecku.
„Król Lear”, akt I, scena 2, przetłumaczył Stanisław Barańczak
Zaćmienia umysłu doświadczają prawie wszyscy bohaterowie sztuki. Nieprzemyślane decyzje i bierność prowadzą do kolejnych tragedii. Król Lear zamiast podzielić sprawiedliwie królestwo między córki, urządza konkurs, co kończy się wojną domową. Hrabia Gloucester daje się zwieść podstępnemu bękartowi i wierzy w nieuczciwość swojego prawego syna, nie podejmując żadnej próby odkrycia prawdy. Kordelia unosi się honorem i zamiast zapobiec szaleństwu ojca i destrukcji państwa, opuszcza królestwo, kiedy odmawia udziału w konkursie pochlebstw, który urządził córkom Król Lear. Hrabia Kent, jedyny, który próbuje zapobiec nieszczęściom i aktywnie przeciwstawia się szaleństwu Leara, też marnie kończy, ale jednak jego próba zachowania porządku i obrony słabszych i pokrzywdzonych przez szalonego Króla, przynosi na koniec sztuki pozytywne rezultaty i koniec wojny domowej.
Trasa całkowitego zaćmienia Słońca 7 marca 1598 roku widocznego w Anglii i Szkocji, źródło: NASA
Które zaćmienie mogło być inspiracją dla Szekspira przy pisaniu „Króla Leara”? Mimo że zaćmienia nie są niczym niezwykłym, i mają miejsce przeważnie dwa do trzech razy w roku, to całkowite zaćmienia Słońca (w przeciwieństwie do zaćmień Księżyca) nie są widoczne z każdego miejsca na ziemi. Jeśli więc Szekspir umieścił je w swojej sztuce, musiały to być zaćmienia, które niedawno można było zaobserwować w Anglii. Tylko jedno całkowite zaćmienie było widoczne w Anglii na przełomie XVI i XVII wieku: to z 7 marca 1598 roku. Pas zaćmienia przechodził przez Kornwalię, skrawek zachodniej Walii, fragment północnej Anglii i południe oraz środek Szkocji. Kolejne całkowite zaćmienia Słońca w 1601 i 1605 roku nie były już widoczne w Anglii i przechodziły przez południową Francję, dlatego niektórzy badacze odrzucają tezę, że „Król Lear” powstał około 1605 roku i przesuwają datę wystawienia sztuki na około 1598 rok [więcej na ten temat: Hanno Wember "Illuminating Eclipses: Astronomy and Chronology in King Lear" w: "Brief Chronicles" Vol. II (2010)]. Warto zauważyć, że całkowite zaćmienia Słońca widoczne na danym obszarze przynoszą tym stronom zwykle istotną zmianę władzy. I tak się stało w przypadku zaćmienia z 1598 roku: było ono zapowiedzią definitywnego końca dynastii Tudorów. 24 marca 1603 roku zmarła bezpotomnie królowa Elżbieta I, a tron Anglii objął król Szkocji Jakub I Stuart, zapoczątkowując panowanie nowej dynastii Stuartów w Anglii i ścisłą unię Anglii ze Szkocją.
W wielu sztukach Szekspira bohaterowie dyskutują o wpływie planet, nowiów, pełni i zaćmień na losy ludzi. W żadnej jednak tak wyraźnie jak w „Królu Learze” nie jest zobrazowane, jak dosłowne może być działanie zaćmienia. Kiedy przestajemy myśleć i słuchać swojej intuicji, a poddajemy się działaniu emocji i strachu, nic dobrego z tego podczas całkowitego zaćmienia nie wyniknie. Potem miesiącami trzeba naprawiać szkody. Dlatego warto się zastanowić, zanim podejmie się radykalną decyzję podczas całkowitego zaćmienia, bo nasza zdolność do wyciągania logicznych wniosków jest wtedy bardzo osłabiona.
Tagi: astrologia, horoskop, Izabela Podlaska, zaćmienie, Król Lear, Szekspir
